مرگ قصیده (نگاهی به چرایی زوال قصیدۀ مدحی در دورۀ معاصر با رویکرد دیرینه‌شناسانۀ میشل فوکو)

قصیده اولین قالب شعری است که شاعران ایرانی در آن به طبع آزمایی پرداخته­اند. علی­رغم فراز و فرودها، تا عصر مشروطه این قالب (در کنار غزل و مثنوی) همواره قالبی هنجار و مشروع بوده است؛ تا اینکه با ظهور طلیعۀ تجدد و انقلاب مشروطیت به ناگاه قصیده و درونمایۀ اصلی­اش، مدح، با انتقادات تندی از سوی روشنفکران و شاعران این دوره چون آقاخان کرمانی، آخوندزاده، تقی رفعت و... مواجه گردید و یکباره به قالبی ناهنجار بدل گردید و رو به زوال نهاد. دلیل چنین تغییر سریعی را باید در تغییر نظام دانایی (اپیستمه) (سنتی و مدرن) جست­وجو کرد؛ قصیده تنها در آن نظام دانایی قالب هنجار تلقی می­شود که پیش­فرض آن نظام سلسله­مراتبی (هرمی) باشد. در چنین نظام دانایی­ای زبان به دلیل مسیر صعودی­اش (از قعر و قاعدۀ هرم به بالای آن) زبانی آرام، موافق و تملق­آمیز خواهد بود؛ این گونه زبان کاملاً با قالب قصیده و درونمایۀ اصلی آن (مدح) هماهنگ است، در نتیجه در چنین نظام دانایی­ای (سنتی) قصیده­ قالبی مشروع خواهد بود؛ اما نظام دانایی  مدرن ـ که برابری اصلی­ترین پیش­فرض آن است ـ زبان موافق و تملق­گونه را برنمی­تابد و به تبع آن قصیده را نیز قالبی مشروع و به هنجار به حساب نمی­آورد. به همین دلیل است که در این نظام دانایی (مدرن) قصیده و درونمایۀ اصلی اش ، مدح، به گزاره­ای ناهنجار بدل می­شود.